جاهای دیدنی ایران

مدرسه خان شیراز

Q: مدرسهای معروف در شهر شیراز در جدول چیست؟

مدرسه خان که توسط اللهوردی خان گرجی در عهد صفویان ساخته شد، معروفترین و مهمترین مدرسه تاریخی شیراز است.

ریحانه پورغلام
7 بهمن 1400

زمان برای مطالعه 13 دقیقه

...
...
تعداد کلمات

مدرسه خان شیراز یکی از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین مراکز علمی و فرهنگی کشور در زمان صفویان بود. این مدرسه زیبای تاریخی توسط مردی آزاداندیش که به عنوان یک اسیر به ایران تبعید شده بود، ساخته شد تا محل تدریس فیلسوف و حکیم بزرگ ایرانی، ملاصدرا باشد. اما این اسیر گرجی که بود؟ مدرسه خان کجاست؟ معماری آن چگونه است و آیا ارتباط عددی و معنایی خاصی در آن به کار رفته است؟ این مطلب از یومگ در جستجوی پاسخ به این سوالات نوشته شده است.

در زمانی‌که شرط ورود به برخی از مدارس علمیه، یادنگرفتن علوم معقول بود، مدرسه خان شیراز ساخته شد تا دانشگاهی برای تمام علوم باشد. این مدرسه تاریخی، که قدمت آن به بیش از 400 سال پیش بازمی‌گردد، توسط حاکم وقت فارس، الله‌وردی ‌خان گرجی تاسیس شد. با این حال شهرت این مدرسه مدیون نام موسس آن نیست. مدرسه خان به دلیل اینکه سال‌ها محل تدریس و تحقیقِ دانشمند و فیلسوف ایرانی، ملاصدرا، بود، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شده است.

مدرسه خان شیراز معمولا در لیست جاهای دیدنی شیراز مهجور واقع می‌شود. اما خوب است بدانید که این مدرسه تاریخی در نزدیکی جاذبه‌های معروفی مثل مسجد نصیرالملک شیراز قرار گرفته و در پس معماری باشکوه آن، مفاهیم معنوی زیادی پنهان شده است. اگر دوست دارید رازهای تاریخی و معماری مدرسه خان گرجی را کشف کنید، در خطوط بعد همراه یومگ باشید.

مدرسه خان شیراز کجاست؟

آدرس: استان فارس، شیراز، محله اسحاق بیگ، خیابان لطفعلی‌خان زند، بعد از سه‌راه احمدی، جنب اردو بازار

دیوارهای مدرسه خان در محله اسحاق بیگ، خیابان لطفعلی‌خان زند پیداست. می‌توانید از سمت چهارراه نمازی وارد خیابان لطفعلی‌خان زند شوید تا پس از طی 750 متر به مدرسه خان برسید. اگر این خیابان را به سمت پایین ادامه دهید، بعد از گذر از مدرسه خان، به مسجد نصیرالملک و پس از آن به خانه زینت‌الملک قوامی و نارنجستان قوام می‌رسید.

چطور به مدرسه خان برسیم؟

اگر از بازارگردی لذت می‌برید، پیشنهاد یومگ به شما این است که بعد از بازدیدِ مسجد و حمام وکیل شیراز، به دیدن بازار وکیل شیراز بروید و بازارگردی را در سرای مشیر و بعد از آن در بازار مسگرها و اردو بازار ادامه دهید تا بعد از یک گشت‌وگذار حسابی به خیابان لطفعلی‌خان و مدرسه خان برسید.

اگر بازار در لیست جاهای دیدنی‌ شما نیست می‌توانید بعد از بازدید از مجموعه باشکوه وکیل، از طریق خیابان طالقانی وارد خیابان لطفعلی‌خان زند شوید و خیابان را در سمت چپ ادامه دهید تا پس از طی 450 متر به مدرسه زیبای خان برسید. توجه کنید که خیابان طالقانی یک‌طرفه است و باید این مسیر را پیاده طی کنید.

دسترسی با مترو

نزدیک‌ترین خط مترو به مدرسه خان، ایستگاه وکیل است که در نزدیکی مجموعه وکیل قرار دارد. در هر ایستگاهی که سوار مترو شوید می‌توانید با خط 1 به این ایستگاه برسید. بعد از آن می‌توانید از مسیرهایی که در بالا شرح دادیم، به این جاذبه برسید. از مترو وکیل تا مدرسه خان با پای پیاده 10 دقیقه فاصله است.

دسترسی با اتوبوس

برای استفاده از خطوط اتوبوس می توانید از خط 71، پایانه ولیعصر – پایانه نمازی استفاده کنید. در ایستگاه سه‌راه احمدی پیاده شوید تا با کمی پیاده‌روی به این مدرسه برسید.

راهنمای بازدید از مدرسه خان

ساعت بازدید

07:30 الی 13:20
14:30 الی 19:00

ایام تعطیل

در همه روزهای سال به غیر از ایام سوگواری عمومی می‌توانید از این جاذبه علمی-تاریخی دیدن کنید. این مجموعه در روزهای اربعین، تاسوعاوعاشورا، رحلت پیامبر، شهادت امام علی (ع)، رحلت امام خمینی و شهادت امام جعفر (ع) تعطیل است.

بلیط ورودی

هزینه بلیط ورودی در سال 1400، 5 هزار تومان است.

روایت تاریخی مدرسه خان

داستان از آنجایی شروع شد که الله‌وردی‌خان گرجی، والی فارس در زمان شاه عباس صفوی، به ملاصدرا نامه نوشت و از او دعوت کرد که به شیراز برود. نامه او بدین مضمون بود:

«من نمی‌توانم به کهک بیایم تا از محضر درس شما استفاده کنم. به همین جهت در شیراز بنای مدرسه‌ای را برای شما شروع کرده‌ام. همین که تمام شد اطلاع می‌دهم که بیایید و در این مدرسه تدریس کنید.»

در آن هنگام ملاصدرا در شهر کهک از توابع قم زندگی می‌کرد. او که اصالتا شیرازی بود، تحصیلات خود را در مدرسه خواجه اصفهان به اتمام رسانده بود و در همان‌جا نیز به تدریس مشغول شده بود. اما از آن‌جا که برخی نظرات او در مسائل فقهی با دانشمندان اصفهان تفاوت داشت، به بدعت‌گذاری در دین متهم و به شهر کهک تبعید شده بود.

الله‌وردی‌خان که مردی آزاداندیش بود، بنایی را بنیان گذاشت تا محل اقامت، تدریس و علم‌پروری این دانشمند بزرگ باشد. و این‌گونه بود که ساخت مدرسه با هزینه شخصی الله‌وردی‌خان آغاز شد. مدتی بعد از شروع به کار، متوجه شد که ممکن است ساخت بنا طولانی شود؛ برای همین بعد از تکمیل قسمت‌های ضروری، از ملاصدرا درخواست کرد که به شیراز بیاید.

جالب است بدانید که در آن زمان شرط پذیرش در برخی از مدارس عملیه اصفهان، فرانگرفتن علوم معقول مانند ریاضیات، شیمی و نجوم بود. اما الله وردی‌خان همان‌طور که در وقف‌نامه مدرسه می‌خوانیم، اختیار و انتخاب را برعهده خود ملاصدرا گذاشت. بدین صورت، پایه‌های دانشگاهی برای فراگیری تمامی علوم از جمله فلسفه، حکمت، فقه، ادب، حساب، هندسه، نجوم، شیمی، جانورشناسی و زمین‌شناسی، بنیان گذاشته شد.

ملاصدرا با حمایت این مرد آزاده و فرهنگ‌دوست، درخشان‌ترین سال‌های تدریس و تحقیقش را در این مدرسه گذراند. اما الله‌وردی‌خان آنقدر زنده نماد تا پایان ساخت مدرسه و نتیجه کار خود را ببیند. پس از او، فرزندش، امام قلی‌ خان (که در جوانی از دوستان ملاصدرا بود) به حاکمیت فارس رسید و کار ساخت مدرسه را به پایان رساند.

درباره الله‌وردی خان گرجی

داستان زندگی موسس مدرسه خان به اندازه خود بنا خواندنی است. اسیری که تبدیل به یکی از قدرتمند‌ترین افراد در حکومت صفوی شد و خدمات فرهنگی و عمرانی ماندگاری از خود به جا گذاشت.

الله‌وردی خان اونْدیلادْزه معروف به الله‌وردی‌خان گرجی، سپهسالار امپراطوری صفوی و حاکم فارس بود. او که در خانواده‌ای ثروتمند و فئودالی گرجی به دنیا آمده بود، در جوانی در یکی از لشکرکشی‌های شاه طهماسب به گرجستان به اسارت آمد و به ایران آورده شد. پس از آن‌که بارها خریدوفروش شد در نهایت به دلیل شایستگی‌هایی که داشت به دربار صفوی راه یافت.

در سال 973 شمسی، الله‌وردی خان به یکی از نیرومندترین و پرنفوذترین افراد کشور تبدیل شده بود. دو سال بعد از آن، این نفوذ با انتصاب او به حاکمیت ایالت فارس بیشتر از پیش شد و یک سال بعد نیز قدرت او با رسیدن به مقام سپه‌سالاری به اوج خود رسید.

الله‌وردی خان، مردی آزاده، دلیر و فرهنگ‌دوست بود که اقدامات نظامی، بازرگانی، فرهنگی و عمرانی بسیار زیادی برای رشد و پیشرفت کشور انجام داد. یکی از این خدمات بی‌اندازه ارزشمند، ساخت مدرسه خان و مساعدت و حمایت ملاصدرا در جهت اعتلای علم و دانش بود. از دیگر خدمات عمرانی ارزشمند او می‌توان به ساخت پل الله‌وردی خان در اصفهان که به سی‌وسه‌پل معروف است و بازار لار در استان فارس، اشاره کرد.

درباره ملاصدرا؛ فیلسوف ایرانی

صدرالدین محمد بن ابراهیم قوام شیرازی معروف به صدرالمتألهین که ما او را با نام ملاصدرا می‌شناسیم، یکی از بزرگ‌ترین اندیشمندان ایرانی است. تالیفات زیادی از این فیلسوف برجسته برای ما به‌جامانده است اما ارزشمندترین حاصل عمر پربار او، بنیان گذاشتن حکمت متعالیه بود.

حکمت متعالیه به زبان ساده عنوان می‌کند که همه پدیده‌ها در جهان، یک چیز مشترک دارند و آن وجود یگانه است؛ چراکه این وجودیت از هستی‌بخش یگانه(خدای یکتا) نشئت می‌گیرد. اما این پدیده‌ها در ذات و ماهیت خود تفاوت دارند. بر این اساس، وجود اشیا، اصل و علت است و ماهیت اشیا، معلول آن به شمار می‌رود.

ملاصدرا در سال 950 شمسی در شیراز متولد شد. در سن 6 سالگی به همراه پدرش به قزوین، پایتخت صفویان در آن زمان، مهاجرت کرد و تحصیلات خود را در مدرسه «التفاتیه» قزوین ادامه داد. در حوزه‌های علمیه قزوین با دو استاد خود، شیخ بهایی و میرداماد آشنا و مسیر رشد و تعالی علمی او از همان‌جا آغاز شد.

پس از این‌که پایتخت صفویان به اصفهان منتقل شد، به همراه استادانش به این شهر مهاجرت کرد و در مدرسه خواجه اصفهان به تحصیل پرداخت. او در این مدرسه علوم فقه، حدیث و تفسیر را از شیخ بهایی، حکمت را از میرداماد و علم ملل‌ونحل را از میرفندرسکی آموخت. ناگفته نماند که هوش، استعداد و علم ملاصدرا بسیار مورد توجه شاه عباس بود. تا آن‌جایی که شاه تصمیم‌ گرفت به بازدید مدرسه خواجه برود و از نزدیک با ملاصدرا و شیخ بهایی ملاقات کند.

سال‌های تبعید

پس از آن که به درجه اجتهاد رسید، در مدرسه خواجه به تدریس مشغول شد. اما به دلیل این‌که نظریاتش در مخالفت با علمای قشری اصفهان بود، از سوی آن‌ها مورد تکفیر قرار گرفت و به بدعت‌گذاری در دین متهم شد. این‌گونه بود که ملاصدرا از مدرسه خواجه اخراج و به شهر کهک از توابع استان قم تبعید شد.

در دوران تبعید سعی می‌کرد به حوزه‌های علمیه برود اما بقیه افراد او را مرتد می خواندند و از ورودش جلوگیری می‌کردند. با این حال زندگی در آن روستای دورافتاده باعث نشد که ملاصدرا دست از پژوهش و تدریس بردارد.

دعوت الله‌وردی خان

حکومت صفوی و در صدر آنان، شاه عباس، علاقه‌ای به منزوی‌کردن ملاصدرا نداشتند. از این جهت الله‌وردی خان گرجی ساخت مدرسه خان را به‌طور اختصاصی برای تدریس ملاصدرا آغاز کرد. او در وقف‌نامه مدرسه به روشنی بیان کرده بود که اختیار تدریس به ملاصدرا واگذار شده است تا هر درسی را که صلاح می‌داند در برنامه درسی مدرسه قرار دهد. ملاصدرا قبل از پایان ساخت مدرسه به شیراز بازگشت و تدریس را شروع کرد. در این مدرسه علاوه بر علوم فقهی و دینی و فلسفه، ادبیات، اخترشناسی، ریاضیات، علوم طبیعی و شیمی نیز به دستور او تدریس می‌شد.

این‌گونه بود که درخشان‌ترین سال‌های تدریس و پژوهش وی، در پناه حمایت‌ها و مساعدت الله‌وردی‌خان گرجی شکل گرفت.

معماری مدرسه خان شیراز

پلان مدرسه

پیش از هر چیز، نگاهی به پلان مدرسه خان می‌اندازیم تا درک بهتری از خصوصیات معماری بنای مدرسه داشته باشیم.

چند حقیقت خواندنی در مورد معماری مدرسه

مدرسه الله‌وردی‌ خان با سبک معماری درون‌گرای ایرانی در زمینی به مساحت 5 هزار مترمربع ساخته شده و 7686 مترمربع زیربنا دارد.
نقشه، مساحت، تزیینات و شیوه معماری این مدرسه، آن را به یکی از باشکوه‌ترین مدارس ساخته‌شده در دوران صفویه تبدیل می‌کند.
معمار این مدرسه، «استاد حسین شماعی شیرازی» است.
حیاط مدرسه خان 51 مترمربع طول و 45 مترمربع عرض دارد.
این مدرسه در دوطبقه، با چهار ایوان و تعداد زیادی حجره (اتاق) در چهار طرف آن برای اقامت طلاب ساخته شده است.
در گذشته دورتادور حیاط نزدیک به 100 حجره وجود داشت که در حال حاضر فقط 70 حجره به‌جامانده است.
حجره‌ها در قسمت داخلی یک ایوان کوچک دارند و از پشت به یک راهرو متصل می‌شوند.
حجره‌های طبقه همکف به طلاب مجرد و حجره‌های طبقه بالا به طلاب متاهل اختصاص داشتند.
پیش از این چهار باغ در اطراف مدرسه آن را احاطه می‌کردند و حجره‌ها به آن‌ها اشراف داشتند.
در گذشته دو مناره بلند نیز در ضلع شمال غربی و جنوب غربی وجود داشت که به دلیل این که به ارگ
در وسط حیاط مدرسه خان، یک حوض هشت‌ضلعی قرار دارد و در چهارگوشه حیاط باغچه‌هایی از درختانِ نارنج و نخل به هوا طراوت بخشیده‌اند.
ورودی مدرسه با سردر باشکوه و مقرنس‌کاری‌شده، در ضلع غربی آن واقع شده و محل تدریس ملاصدرا نیز در این جبهه (بالای هشتی ورودی بنا) قرار دارد.

گشتی کوچک در مدرسه

سردر ورودی

اگر در حال گذر از خیابان لطفعلی‌خان زند باشید، دیوار جنوبی مدرسه را در طول خیابان و ورودی را در ضلع غربی خواهید دید. سردر زیبای ورودی دارای طاقی ضربی مزین به هنر مقرنس‌ و کاشی‌کاری‌های رنگی با نقوش گل و ترنج است. درِ چوبی کوچک ورودی، در پناه یک قاب سنگی و سردری عظیم قرار گرفته و با چهار طاق‌نما در دو طرف احاطه شده است.

بدنه، پیشانی، جرزها، بخشی از دیوارهای دو طرف و برج‌هایی که در دو سمت ضلع غربی واقع شده‌اند، مزین به کاشی‌کاری‌هایی با طرح‌های مختلف هستند. طرح‌هایی از گل‌وگیاهان، درختان، پرندگان و خطوط اسلیمی که در میان ترنج‌ها به زیبایی به تصویر کشیده شده‌اند. در قسمت پیشانیِ سردر و زیر طاق، دو کتیبه دیده می‌شود که آیات آسمانی با خط ثلث بر روی آن‌ها نقش بسته است. تمام اول و آخر حروف لام و الف در این آیات قرآنی، به‌هم‌پیوسته نوشته شده‌اند.

هشتی

از در ورودی که بگذریم وارد هشتی مدرسه می‌شویم. هشتی مدرسه خان با طرح مشبک آجری (فخر مدین) ساخته شده و سقفی با طاق‌بندی آمودی به شکل گنبد دارد. تزئینات و کاشی‌کاری‌های استفاده شده در این قسمت از ساختمان از خیال‌انگیزترین تزئینات به‌کاررفته در مدرسه هستند. کاشی‌ها به سبک معرق با نقش‌های اسلیمی و ختایی هستند که شباهت زیادی به کاشی‌کاری‌های مسجد نصیرالملک دارند. در دو طرف این هشتی دو راهرو وجود دارد که به حیاط مدرسه راه پیدا می‌کنند.

طاق غربی؛ تالار ملاصدرا

طاق غربی مدرسه خان که بر روی هشتی قرار گرفته، به لحاظ تزیینات کاشی‌کاری‌، باشکوه‌ترین طاق مدرسه محسوب می‌شود. تمام طاق با کاشی‌های هفت‌رنگ و طرح گل‌وگیاه بر روی زمینه‌های مختلف تزیین شده و بر روی دیوار داخلی آیات قرآنی به خط ثلث به طرز هنرمندانه‌ای پنجره‌های ارسی تالار را در بر گرفته‌اند. زیر پنجره‌ها به کتیبه دیگری از آیات آسمانی برمی‌خوریم و یک کتیبه دیگر هم در بالاترین قسمت، ایوان را قاب گرفته است. تالار این طاق زیبا، روزگاری محل تدریس آخرین فیلسوف بزرگ ایرانی بود و به همین جهت آن را تالار ملاصدرا یا مدرس ملاصدرا نام‌گذاری کرده‌اند. در حال حاضر در این تالار کتابخانه کوچکی دایر شده است.

تخریب‌ها و مرمت‌ها

متاسفانه بنای مدرسه در طی زمان به علت حوادث طبیعی و انسانی مورد تخریب و آسیب‌های فراوانی قرار گرفته و بارها به دست افراد و سازمان‌های مختلف بازسازی شده است. در ادامه به برخی از این اتفاقات ناگوار و مرمت‌های صورت‌گرفته اشاره می‌کنیم:

مدرسه خان در سال 1193 ‌شمسی بر اثر زلزله‌ای که در آن سال رخ داد تا حد زیادی تخریب شد. یک تاجر شیرازی به نام حاج لطفعلی شیرازی با هزینه شخصی، اقدام به بازسازی مدرسه کرد. مرمت ساختمان 20 سال طول کشید و سرانجام در سال 1212 شمسی به پایان رسید.
20 سال بعد، یعنی در سال 1232 شمسی، بار دیگر آثار تخریب و ویرانی در حجره‌های طبقه دوم مدرسه پدیدار شد. این بار حاج علی‌اکبر قوام‌الملک شیرازی (از خاندان پرنفوذ و دیوان‌سالار قوام در عهد قاجار) در سال 1235 و 1236 شمسی دست به مرمت مدرسه زد.
مدرسه خان در سال 1297 شمسی توسط اداره باستان‌شناسی استان فارس مجددا مرمت شد و سال‌های بعد نیز به صورت پی‌درپی مورد تعمیر و حفاظت قرار گرفته است.

اعداد مقدس به‌کاررفته در معماری مدرسه

یکی از جذاب‌ترین موضوعات در مورد مدرسه خان که در اولین برخورد متوجه آن نمی‌شوید، ارتباط عددی و معنایی بنا، با مفاهیم مقدس و الهی است. طبق نظر کارشناسان، معمار با آگاهی کامل نسبت به تقدس مکان، این ارتباط را به وجود آورده است.

1. مدرسه دارای پنج کلاس درس است که به نیت پنج تن ساخته شده‌اند.

2. بخش‌های مختلف مدرسه با 12 راهرو به هم متصل می‌شوند که نمادی از 12 امام معصوم هستند.

3. در ابتدا این مدرسه 92 حجره داشت که اگر این عدد را به حروف جُمَل بنویسیم، به محمد، نام پیامبر اکرم (ص) می‌رسیم.

4. اگر 92 حجره، 5 کلاس، 12 راهرو و 1 مسجد را جمع بزنیم، عدد 110 به دست می‌آید که به حروف جمل نام حضرت علی (ع) است.

5. علاوه بر اجزایی که نام بردیم، 4 اتاق دیگر (اتاق گیاه‌شناسی، اتاق خادم مدرسه، اتاق چراغ‌دار و اتاق موذن) هم در مدرسه وجود دارد. اگر همه را جمع بزنیم، به عدد 114 می‌رسیم که تعداد سوره‌های قرآن است.