فرهنگ بومی مشهد
- ...
- ...
- تعداد کلمات
فرهنگ بومی شهر مشهد، مانند دیگر شهرهای ایران، نشان‌دهنده آداب‌ورسوم، عقاید و سنت‌های آشنا برای شهروندان آن است. شهر مشهد مهم‌ترین قطب مذهبی کشورمان و در واقع پایتخت معنوی ایران است که علاوه بر جاذبههای مذهبی، مکان‌های تفریحی فراوانی نیز دارد. اما آشناشدن با فرهنگ بومی مشهد و رسم‌ورسوم مردمان این شهرِ همه‌چیز تمام هم، خالی از لطف نخواهد بود!
جاهای دیدنی مشهد و به‌ویژه حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام، باعث شده است تا هرساله زائران زیادی مهمان مشهدالرضا شوند. اما آشنایی با«فرهنگ بومی مشهد» نیز، گردشگران را در شناخت سبک زندگی مردم این شهر یاری می‌کند و موجب می‌شود تا سفر به مشهد را از نگاه دیگری تجربه کنند. آشناشدن با فرهنگ بومی مقصدهای گردشگری، سفرمان را تنها در بازدید جاذبههای یک شهر خلاصه نمی‌کند، بلکه کمک می‌کند سفر را با نگاهی متفاوت تجربه کنیم. در ادامه یومگ قصد دارد تا شما را با فرهنگ بومی مشهد آشنا سازد. با ما همراه شوید.
در این مقاله با فرهنگ بومی مشهد از جهات زیر آشنا می‌شوید:
جشن‌ها و مراسم‌های محلی مشهد
آداب‌و سوم هرکدام از شهرها و روستاهای کشورمان، جذابیت‌های خاص خودش را دارد. مردمان هر خطه با برپایی جشن‌ها و مراسم‌های مختلف به روش سنتی، فرهنگ بومی سرزمین‌مان را حفظ کرده‌اند. در فرهنگ بومی مشهد نیز، آداب‌ورسوم خاصی برای اجرای مراسم‌های مختلف وجود دارد که با چند مورد آن آشنا می‌شوید:
مراسم قاشق‌زنی در چهارشنبه سوری
چهارشنبه سوری، جشن آخرین چهارشنبه سال در همه‌جای ایران است. در فرهنگ بومی مشهد نیز چهارشنبه سوری حال‌و‌هوای ویژه‌ای دارد. آتش روشن کردن، پریدن از روی آتش، اسپند دود کردن، قاشق‌زنی و فال‌گوش‌ایستادن از کارهایی است که از قدیم در بین مشهدی‌ها مرسوم بوده است.
در شب چهارشنبه سوری فامیل و آشنایان دورهم جمع می‌شوند و یک گوی از نوارهای پارچه‌ای درست می‌کنند. آن را آتش می‌زنند، از بلندی به پایین پرتاب می‌کنند و می‌خوانند: «غم برو شادی بیا، محنت برو روزی بیا».
مراسم قاشق‌زنی هم از جالب‌ترین رسوم مشهدی‌ها برای چهارشنبه سوری است. در این مراسم پسران نوجوان چادری بر سر خود می‌اندازند تا شناخته نشوند و بعد به خانه همسایهها می‌روند و با قاشق به کاسه‌ای که همراه دارند ضربه می‌زنند. همسایهها با شنیدن صدای قاشق در خانه را باز می‌کنند و کاسه‌شان را از نقل‌ونبات و آجیل یا پول پر می‌کنند.
فال‌گوش‌ایستادن هم، مراسمی مخصوص به دختران جوان در شب چهارشنبه سوری است. در این شب دختران جوان پشت دیوار حیاط می‌ایستند و به حرف‌های رهگذران گوش می‌دهند. بنا به هر نیتی که در دل دارند حرف‌های رهگذران را تفسیر و تعبیر می‌کنند.
اگرچه این رسوم تقریبا در شهر مشهد از یاد رفته، اما هنوز روستاهایی در مشهد وجود دارند که رسم‌ورسوم چهارشنبه سوری را به‌جا می‌آورند.
عید نوروز در مشهد
عید نوروز از اعیاد باستانی ایرانی‌هاست و برای همه‌ی ما جایگاه ویژه‌ای دارد. مشهدی‌ها بر این باورند که اگر اندکی قبل از تحویل سال مقداری شیر بنوشند، در سالی که تحویل می‌شود، پوست بدنشان سفید و نرم خواهد بود. بر سر سفره هفت‌سین مشهدی‌ها، علاوه بر هفت‌سین، یک ظرف عسل به همراه نان سنگک تازه هم وجود دارد، به این منظور که عسل نماد شیرین‌کامی و نان نماد برکت و روزی است.
البته ناگفته نماند که این رسوم و اعتقادات مربوط به فرهنگ بومی مشهد در عید نوروز هستند که امروزه تقریبا به دست فراموشی سپرده شده‌اند. بعد از عید نوروز و در روزهای اول سال جدید، بزرگان فامیل در خانه می‌نشینند تا کوچک‌تر‌ها به دیدارشان بیایند و اسکناس عیدی بگیرند. این بخش از آداب‌ورسوم هنوز هم مرسوم هستند.
چراغ برات؛ عید مشهدی‌ها برای درگذشتگان
چراغ برات نام سنتی است که از دوران قدیم در فرهنگ بومی مشهد رایج بوده و تا امروز ادامه دارد. مردم مشهد در روزهای دوازده‌ام، سیزدهم و چهاردهم ماه شعبان به گورستان‌ها می‌روند و برای آمرزش درگذشتگان خود دعا می‌کنند. قرائت قرآن، فاتحه‌خوانی و خیرات‌دادن از رسوم چراغ برات است. در غروب سیزدهم ماه شعبان کسانی که به تازگی عزیزی را ازدست داده‌اند، نان سنتی به نام روغن جوش یا چلبک را می‌پزند و آن را بین مردم تقسیم می‌کنند.
شب چله یا شب یلدا
اولین شب زمستان بلندترین شب سال است. به همین بهانه برای گرامی‌داشت این شب ایرانیان دور هم جمع می‌شوند و جشن می‌گیرند. مشهدی‌ها هم در شب چله گرداگرد کُرسی می‌نشینند و آش رشته، آجیل، هندوانه و انار می‌خورند و فال حافظ می‌گیرند. در فرهنگ بومی مشهد برای عروس دامادها در این شب برنامه خاصی در نظر گرفته می‌شود که شامل یک مهمانی با سرو انواع غذاهای سنتی ایرانی و دادن هدایای خاص با تم یلداست.
گفته می‌شود که در ایام قدیم، به مناسبت شب چله، خانواده داماد طبقی از میوه‌‌های سیب، گلابی، هندوانه و خربزه به خانه عروس می‌فرستادند و خانواده عروس هم، یک قواره پارچه کت‌وشلواری در سینی گذاشته و آن را برای خانواده داماد پس می‌فرستادند. اما در عصر حاضر، مشهدی‌ها مراسم شب چله را بسیاری تشریفاتی‌تر از اجداد خود برگزار می‌کنند.
مراسم عروسی در مشهد
ازدواج کردن از سنت‌های دیرینه ما ایرانیان است که ریشه در عقاید مذهبی‌مان دارد و از مراسم‌های بسیار مهم به‌شمار می‌رود. بنا به فرهنگ بومی مشهد، مراسم خواستگاری، مراسم «بله استنی» یا بله برون، خرید عقد، نخه‌کردن عروس (فرستادن به آرایشگاه) و آراستن و پیراستن عروس برای عقدکنان، جهاز برون، حمام داماد، حنابندان و عروس‌کشون از آدابی است که در مراسم ازدواج مشهدی‌ها برگزار می‌شوند.
مراسم باران‌خواهی خراسانی‌ها
خراسان و به خصوص شهر مشهد از مناطق کم باران کشورمان به حساب می‌آيند. به همین دلیل مردم در گذشته مراسمی باعنوان باران‌خواهی برپا می‌کردند و دعا می‌کردند که باران ببارد. زنان و دختران جوان از چوب و پارچه، عروسک‌هایی درست می‌کردند و درحالی‌که با چرخاندن آن در هوا، اسامی خداوند را صدا می‌زدنند، با آنها به محله‌های مختلف می‌رفتند و از همسایهها مواد لازم برای تهیه آش را می‌گرفتند. اطرافیان با دادن مواد موردنیاز طبخ آش به دختران مقداری آب روی عروسک‌هایشان می‌ریختند و می‌خواندند: «الله تو بده باران، به حرمت مرزداران، گندم به زیر خاکه، ازتشنگی هلاکه»
رقص محلی در مشهد
خراسانی‌ها بسته به اینکه کجای این استان باشند، رقص‌های محلی مخصوص به خود را دارند؛ رقص محلی خراسانی در شهرهای شمالی (نواحی کردنشین) با شهرهای جنوبی بسیار متفاوت است، اما هریک ریشه در تاریخ غنی و پرقدمت این سرزمین دارد. اهالی مشهد نیز باتوجه به اینکه از شهرهای مختلف استان خراسان، به مشهد مهاجرت کرده و در آن سکنی گزیده‌اند، هنوز رقص‌های بومی و محلی خود را در جشن‌هاشان اجرا می‌کنند. با این‌حال رقص محلی خراسانی بیشتر در نواحی روستایی رایج است.
آیین‌های عزاداری و آداب زیارت
بخش مهمی از فرهنگ بومی مشهد از مذهب شیعه نشأت می‌گیرد. مشهدی‌ها مراسم مذهبی بسیار پرشوری برگزار می‌کنند که اوج آن در دهه آخر ماه صفر و همزمان با شهادت امام رضا علیه‌السلام است که حرم به میعادگاهی برای عاشقان خاندان عصت و طهارت تبدیل می‌شود. در دهه آخر ماه صفر، مراسم عزاداری، با شکوهی وصف‌ناشدنی در جای‌جای مشهد و به‌ویژه و محله‌ها و خیابان‌های منتهی به حرم برگزار می‌شود. بعد از اجرای مراسم مذهبی با شام نذری که غالبا «شله مشهدی» - غذای بومی مشهد - است از عزاداران پذیرایی می‌شود.
و اما آداب زیارت امام هشتم شیعیان هم که خود به بخشی از فرهنگ بومی مشهد تبدیل شده است؛ غسل زیارت، لباس تمیز، عطر و تبسمی متواضعانه که شما را آماده‌ی زیارت می‌کند. به پیشگاه امام هشتم که رسیدید، دست راست را بر سینه خود بگذارید، اذن دخول بخوانید و وارد حرم شوید.
غذاهای محلی و دسرهای سنتی مشهد
غذاهای سنتی از بخش‌های جدایی‌ناپذیر فرهنگ بومی هر شهر به شمار می‌روند. شهر مشهد نیز با وجود مدرن شدن، هنوز از مقصدهای بسیار خوب کشورمان برای تجربه غذاهای محلی و دسرهای سنتی است. در ادامه به معرفی چند غذا و دسر محلی مشهدی می‌پردازیم:
شله مشهدی:
غذایی با قدمت چندصد ساله که از زمان قاجار تا به امروز با فرهنگ بومی مشهد همراه شده است. شله مشهدی از پرطرفدار‌ترین غذاهای مشهد است. برای تهیه این غذا از حبوبات، گوشت گوساله و ادویه‌هایی که طعم قوی دارند مثل: جوز هندی و دارچین استفاده می‌شود. مردم دین‌دار مشهد شله را اکثرا به عنوان نذری در ایام سوگواری محرم و افطارهای رمضان می‌پزند.
دیزی سنگی:
دیزی غذایی آشنا برای ما ایرانیان است. شایع‌تر از آن آبگوشت است که تقریبا در هر شهر روش پخت متفاوتی دارد. در فرهنگ بومی مشهد این غذا باید در دیگی سنگی معروف به هرکاره (هرکره) پخته شود.
شیشلیک:
معروف‌ترین و اعیانی‌ترین غذای مشهدی‌ها شیشلیک است. دراین کباب خوشمزه و لذیذ از شش تکه گوشت راسته گوسفندی به همراه دنده استفاده می‌شود. به سیخ کشیدن، طرز پخت و طعم‌دار کردن آن تجربه و دقت خاص خودش را می‌طلبد.
دیگچه:
دسرهای سنتی همیشه طرفداران خاص خودش را دارد. می‌توان گفت: مشهورترین دسرهای سنتی ایران شله‌زرد و شیربرنج است، که همه ما طعم آنها را چشیده‌ایم. دیگچه مشهدی شباهت زیادی به این دسرها دارد. طعم و عطرآن از شیر برنج قوی‌تر و حسابی جا افتاده‌تر و غلیظ‌تر از شله‌زرد است. در تهیه دیگچه از برنج، آب، زعفران، گلاب، شکر، هل و کره و شیر استفاده می‌شود.
کوکو شیرین:
کوکو شیرین یکی دیگر از دسرهای محلی مشهد است. در روش بومی مشهدی از سیب‌زمینی، تخم‌مرغ، شکر، کره، وانیل و هل برای تهیه این کوکو، و از شکر، آب، گلاب و زعفران دم‌کرده برای شیره‌ای که روی آن می‌ریزند، استفاده می‌شود.
چنگالی:
از آن دسته غذاهایی است که سریع آماده می‌شود و لذت یه عصر دل‌چسب را دو برابر می‌کند. این غذا در بین بومیان شهر مشهد شناخته شده‌تر است. برای تهیه آن نان بیات خردشده را در روغن حیوانی سرخ می‌کنند و روی آن شکر یا شیره نبات می‌ریزند و خوب چنگمالی می‌کنند تا شیره به خورد نان برود.
آش لخشک:
لخشک در گویش محلی خراسانی به رشته‌های پهنی گفته می‌شود که از خمیر آرد گندم درست می‌شوند و از آنها در تهیه آش ستفاده می‌کنند. آش لخشک با عدس، اسفناج ، لخشک، سیر، پیاز ، دوغ محلی، نمک و فلفل تهیه می‌شود.
اشکنه قوروت:
غذایی مقوی که در فرهنگ بومی مشهد جای خود را به خوبی باز کرده است. این غذا از ترکیب کشک، گردو، پیاز، نعنا و زردچوبه درست می‌شود. غذایی آبکی است و مشهدی‌ها مانند آبگوشت آن را با نان خردشده نوش‌جان می‌کنند.
ماقوت:
ماقوت یک دسر عالی و خوش‌طعم برای فصل زمستان است که در تهیه آن از نشاسته، شکر، آب، گلاب، زعفران، هل، خلال پسته و خلال بادام استفاده می‌شود. حتما این دسر خوشمره را در سفره افطار مشهدی‌ها پیدا می‌کنید.
رشته پلو:
همانظور که از اسمش پیداست، پلویی است که با رشته ترکیب شده است. در فرهنگ بومی مشهد رشته‌پلو را همراه با مرغ یا گوشت‌چرخ کرده، کشمش، خرما و پیازداغ می‌خورند.
در این بخش بعضی از معروف‌ترین غذاهای محلی و دسرهای سنتی مشهد را معرفی کردیم. ناگفته نماند که مشهد رستوران‌های خوبی دارد و غذا در این شهر با کیفیت بالا و از مواد اولیه سالم طبخ می‌شود. اگر قصدتان برای سفر به مشهد جدی است، این لیست از بهترین رستوران‌های مشهد را جایی ذخیره کنید! حتما به‌کارتان می‌آید.
صنایع دستی مشهد
یکی از رسوم پسندیده ما ایرانی‌ها خرید سوغات است. چه بهتر که اگر به شهری سفر می‌کنیم از صنایع‌دستی آن شهر برای عزیزانمان سوغات ببریم. مشهد شهری زیارتی- سیاحتی است که فرهنگ بومی فاخر آن در کنار تاریخ و هنر ارزشمند و پرافتخارش توجه گردشگران بسیار زیادی از سراسر دنیا را به خود جلب می‌کند. صنایع دستی شهر مشهد گویای این فرهنگ‌وهنر غنی هستند. گلیم‌بافی، قالی و قالیچه‌بافی، نمدمالی، هرکاره‌تراشی و پوستین‌دوزی از جمله صنایع‌دستی پایتخت معنوی ایران‌اند.
گلیم‌بافی و قالی‌بافی:
مشهد به واسطه فرش‌ها و گلیم‌های باکیفیتش قطب صنعت و هنر فرش‌بافی در ایران شده است. گلیم یا فرش مشهد یک رهاورد زیبا و یک یادگاری ارزشمند از سفرتان به این شهر خواهد بود. فرش، گلیم یا قالیچه مشهدی را در بازار رضا مشهد یا بازار امین که از معروف‌ترین بازارهای سنتی شهر مشهد هستند، می‌توانید بیابید.
نمدمالی:
نمد مالی از ابتدایی‌ترین شیوه‌های تولید زیرانداز در ایران است که در بین روستاییان و عشایر مشهد نیز رونق بسیاری دارد. نمد از پشم ضخیم و بلند گوسفند تولید می‌شود که گرم و برای تهیه زیرانداز مناسب است. از نمد در تولید پادری، زیرانداز، کلاه، کفش و لباس گرم هم استفاده می‌شود. لیست کاملی از سوغات و صنایع دستی مشهد را در یومگ بخوانید!
هرکاره تراشی:
به دیگ‌ها و ظروف سنگی در گویش محلی «هرکاره» می‌گویند. سنگ‌هایی که استادانه از دل طبیعت بیرون کشیده می‌شوند و با ابزارآلات خاص و دستان هنرمند قلم‌زنان مشهدی، هرکدام به یک طرح‌ونقش در‌می‌آیند. دیگ‌های سنگی ظروف جالبی برای طبخ غذا هستند. سنگی‌بودن ظروف هرکاره باعث می‌شود گرما را در خود نگه دارند به همین دلیل غذا آرام‌آرام به مرحله پخت می‌رسد.
پوستین‌دوزی:
در پوستین‌دوزی از پوست پشم‌دار گوسفندان استفاده می‌شود. به این‌صورت که بعد از جوشاندن آن با نمک و آرد در دباغ‌خانه، آن را رنگ می‌کنند. سپس پوست رنگ‌شده را درآفتاب پهن می‌کنند تا کاملا خشک شود. مرحله بعدی اصلاح پوستین است. در مرحله آخر پوست دباغی‌شده را برش می‌دهند، می‌دوزند و با رنگ‌آمیزی و سوزن‌دوزی آن را تزیین می‌کنند. از پوستین برای تهیه کلاه، زیرانداز، جلیقه و... استفاده می‌شود.
برای خرید صنایع دستی شهر مشهد می‌توانید به مراکز زیر مراجعه کنید:
- بازار بین‌المللی بعثت: مشهد، منطقه طرقبه، خیابان صاحب‌الزمان
- بازار رضا مشهد: ضلع شرقی خیابان امام رضا (ع)، حدفاصل میدان بیت‌المقدس و ۱۷ شهریور
- پاساژ الماس شرق: انتهای بلوار خیام شمالی
پوشش محلی مشهدی‌ها
از قدیم‌الایام، اقوام مختلفی در مشهد زندگی می‌کردند؛ بنابراین پوشش مشهدی‌ها همواره دست‌‌خوش تغییرات بوده است. عموما پوشش مردان خراسانی با رنگ قالب قرمز شامل: عرق‌چین، نیم‌تنه پشمی، شلوار، پاپوش، کمربند می‌شود که بیشتر از کرمانج‌های خراسان (خراسان شمالی و شهرهای شمالی خراسان رضوی) برجای مانده است و پوشش زنان خراسانی هم شامل: شلیته یا دامن چین‌دار و بلند، یل یا جلیقه مخملی، کلاه، دستمال، چارقد و قباست. این پوشش امروزه تنها به صورت نمادین و در مراسم و جشنواره‌های بومی مورد استفاده قرار می‌گیرد و مردم مشهد مانند سایر شهرهای کشورمان، پوشش رسمی و متداول را جایگزین لباس‌های سنتی کرده‌اند.
شهرهای جنوبی خراسان رضوی و استان خراسان جنوبی، اما پوششی کاملا متفاوت دارند که رنگ غالب آن سفید است و این نوع پوشش هنوز در بین مردم این نواحی (شهرها تربت جام و تربت حیدریه و روستای تابعه آنها) رایج است.
سنت‌های قدیمی معرف تاریخ و فرهنگ یک سرزمین هستند. همانطور که «محمود بختیاری» در کتاب فرهنگ و تمدن ایران اشاره کرده است؛ فرهنگ یعنی بیرون کشیدن دانستنی‌ها، نیرو‌ها و استعدادهای نهفته یک ملت. بنابراین آگاهی یافتن از فرهنگ بومی مشهد نیز دیدگاه ما را در سفر به این شهر تغییر می‌دهد.
