موزه مردم شناسی مشهد
- ...
- ...
- تعداد کلمات
در میان جاذبه‌های تاریخی متعدد مشهد باید سری هم به یکی از یادگاری‌های دوران صفویه بزنیم که حمام مهدی قلی بیک نام دارد. حمام مهدی قلی بیک اکنون به عنوان موزه مردم شناسی مشهد فعالیت می‌کند که می‌توان گفت جزو جاذبه‌های گردشگری متفاوت و جذاب مشهد به شمار می‌رود و بزرگترین ویژگی آن نزدیکی به حرم است.
همانطور که می‌دانید مشهد مقدس جزو مقصدهای گردشگری محبوب ایرانیان به شمار می‌رود چراکه جاذبه‌های تاریخی و طبیعی تماشایی فراوانی را در دل خود جای داده است. اما این‌بار فرق می‌کند شما می‌توانید بعد از زیارت حرم مطهر امام رضا (ع) به سراغ یکی از بهترین جاهای دیدنی نزدیک حرم مشهد یعنی حمام مهدی قلی بیک بروید که اکنون با تغییر کاربری به عنوان موزه مردم شناسی مشهد فعالیت می‌کند و سالانه میزبان گردشگران زیادی است. در این مقاله با یومگ همراه شوید تا گشتی در موزه مردم شناسی مشهد بزنیم و با یکی از جاهای دیدنی مشهد از جنس حمام‌های مشهور ایرانی آشنا شویم.
آنچه درباره‌ی موزه مردم شناسی مشهد می‌خوانید:
- حمام مهدی قلی بیک کجاست؟
- از تاریخچه حمام مهدی قلی بیک بیشتر بخوانید
- درباره‌ی معماری حمام مهدی قلی بیک
- تغییر کاربری حمام به موزه مردم شناسی مشهد
- اطلاعات بازدید از موزه مردم شناسی مشهد
- جاذبه‌های اطراف موزه مردم شناسی مشهد
حمام مهدی قلی بیک کجاست؟
حمام مهدی قلی بیک در مشهد یکی از بزرگترین حمام‌های ایرانی است. بخش جذاب این حمام بزرگ قدیمی ساختار زیبا و معماری بی‌نظیر آن است که از دوران صفویه تا به امروز پابرجا مانده است. حمام مهدی قلی بیک در شهر مشهد کنار یکی از مساجد قدیمی این شهر قرار دارد که به «مسجد شاه» معروف است و به همین علت تا مدت‌ها این حمام را به عنوان «حمام شاه» می‌شناختند.
پس از انقلاب نام این حمام به حمام رضوی تغییر پیدا کرد. اکنون این حمام در راسته بازار و در نزدیکی «مسجد هفتادوتن» امروزی قرار دارد. همچنین باید بگوییم رفتن به این حمام قدیمی راحت است زیرا حمام مهدی قلی بیک در کنار حرم مطهر امام رضا (ع) و در نزدیکی بازار قدیمی فرش‌فروشان مشهد واقع شده است به همین دلیل به سادگی می‌توانید به بازدید این حمام بروید.
این حمام بزرگ در سال 1300 خورشیدی بنا به خواسته مهدی قلی بیک ساخته و وقف استفاده مردم مشهد شد، به همین علت تا به امروز این حمام را با نام واقف آن می‌شناسند. حمام مهدی قلی بیک در تاریخ 5 اردیبهشت سال 1356 با شماره 1374 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. جالب است بدانید این حمام تا چند سال پیش مورد استفاده مردم بود، اما با آمدن سیستم لوله‌کشی آب و وجود حمام درخانه‌ها دیگر کم‌کم این حمام بزرگ زیبا به شکل متروکه در آمد.
پس از آن حمام مهدی قلی بیک چندسالی مورد بی‌توجهی قرار گرفت، اما طی یک اقدام مشترک در سال 1378 سازمان میراث فرهنگی و آستان قدس شروع به بازسازی حمام مهدی قلی بیک کردند. در نهایت این بنای تاریخی وقف آستان قدس رضوی شد و پس از مرمت و بازسازی در سال 1385 هم زمان با سالروز ولادت امام رضا (ع) به عنوان موزه مردم شناسی مشهد تغییر کاربری پیدا کرد و درهای این موزه برای عموم مردم گشاده شد. اکنون این حمام یکی از بهترین موزه‌های مشهد است و موزه مردم شناسی از بهترین مکان‌ها برای آشنایی بیشتر با فرهنگ بومی مشهد است.
👈 رزرو هتل‌های مشهد خیابان شیراز با کمترین قیمت 👉
از تاریخچه حمام مهدی قلی بیک بیشتر بخوانید
برای تاریخچه ساخت این حمام بزرگ بهتر است در قدم اول با مهدی قلی بیک آشنا شوید. مهدی قلی بیک جانی قربانی یکی از امیران ترک خراسان و همچنین از سران لشکری و سیاسی شاه عباس صفوی بود. همچنین او دارای منصب میرآخور رئیس اصطبل شاهی نیز بود. از وی وقف‌های زیادی به جامانده است که می‌توان به شخصیت بزرگ او پی برد.
مهدی قلی بیک در یک طایفه جغتایی چشم به جهان گشود اما از زمان دقیق تولد و مرگ وی اطلاعات دقیقی در دسترس نیست. پس از مرگ مهدی قلی بیک وقف‌نامه‌ای به جامانده که در آن درباره‌ی حمام هم گفته شده است. در این وقف‌نامه به غیر از حمام مهدی قلی بیک دو روستا با نام‌های «گازرگاه» و «پس پشته» که در نواحی تبادکان و درزاب مشهد قرار دارند و یک باغ در کرج نیز وقف شده است. بخش جالب این وقف‌نامه مربوط به توجه مهدی قلی بیک به امکانات دقیق حمام است. باید بدانید مهدی قلی بیک تنها دستور ساخت یک حمام را نداد بلکه دستور ساخت حمامی مجهز همراه با قنات را صادر کرد.
مهدی قلی بیک حتی نحوه استفاده از آب مازاد این قنات را فراموش نکرد. وی چگونگی استفاده از آب قنات را در وقف‌نامه مطرح کرده است. در این وقف‌نامه گفته شده آب اضافه قنات صرف مسجد گوهرشاد شود و اگر هم باز آبی اضافه آمد برای آبیاری مزارع اطراف شهر مورد استفاده قرار بگیرد. وی در طول زندگی خود کارهای خیر خداپسندانه زیادی انجام داده است.
درباره‌ی معماری حمام مهدی قلی بیک
این بنای تاریخی معماری منحصربه‌فردی دارد که در نگاه اول سریعا نظر گردشگران را به خود جلب می‌کند. برای ساخت این حمام باشکوه از مصالحی همچون آهک، فلز، ساروج، سنگ، شیشه و کاشی استفاده شده، اما سازه اصلی این بنا از جنس آجر است. این حمام از 7 بخش تشکیل شده است که هرکدام در زمان خود کارایی متفاوتی داشته‌اند.
بزرگترین و زیباترین بخش این حمام سربینه است که از نزدیک بسیاری تماشایی است. حمام مهدی قلی بیک فضایی حدود 2000 مترمربع را به خود اختصاص داده است که این فضای وسیع از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است. در ادامه یومگ به معرفی بخش‌های مختلف حمام می‌پردازد.
سربینه
سربینه اولین بخش حمام است که در برابر دیدگان شما ظاهر می‌شود. سربینه یا همان رختکن از غرفه‌هایی در جهت‌های مختلف تشکیل شده است. مهم‌ترین ویژگی سربینه این است که دیوارهای آن با کاشی‌کاری‌های فیروزهای طرح‌دار به زیبایی تزئین شده‌اند و هنگامی‌که به سقف نگاه می‌کنید توجه شما را نقاشی‌های چشم‌نواز جلب می‌کند. برای ساخت سربینه حمام از 28 لایه ساروج و گچ‌کاری استفاده شده است که تنها 13 لایه به تزئینات نقاشی حمام اختصاص دارد. جالب است بدانید قدیمی‌ترین نقاشی موجود در سقف سربینه به زمان حکومت صفوی تعلق دارد و جدیدترین نقاشی به دوران قاجار یعنی حدود سال 1300 برمی‌گردد.
غرفه‌های سربینه
سربینه دارای چهار غرفه یا صفه است که هرکدام در زمان خود کارایی متفاوتی داشته‌اند. سه صفه به عموم مردم تعلق داشته که در آن می‌توانستند لباس‌های خود را در بدو ورود به حمام تعویض کنند و دیگر وسایلی که همراه خود دارند را در آن‌جا بگذارند. چهارمین غرفه سربینه که بزرگترین صفه حمام بوده را به عنوان شاه‌نشین می‌شناختند، چون این صفه مختص بزرگان و اشراف‌زادگان بود. البته این غرفه از لحاظ نور و اندازه هم با سایر غرفه‌های دیگر تفاوت داشت، چراکه در ضلع شمالی حمام واقع است و روشنایی خوبی دارد. در این بخش فضایی نیز برای صاحب حمام در نظر گرفته شده است که در آن‌جا به حساب و کتاب حمام می‌پرداخته است.
هشتی یا میاندر
بعد از سربینه وارد بخشی به نام هشتی یا میاندر می‌شوید که این بخش از حمام سربینه و گرمخانه را به یکدیگر مرتبط می‌کند. در بخش هشتی توجه شما به حوض کوچکی جلب می‌شود که در آن زمان آب سرد داشته و افراد به هنگام خروج از گرمخانه باید پاهای خود را با این آب سرد شست‌وشو می‌دادند. از این طریق حرارت بدن از کف پا کم می‌شود و افراد می‌توانند وارد فضای سرد سربینه شوند.
گرمخانه و نظافت‌خانه
پس از عبور از هشتی به مهم‌ترین بخش حمام یعنی گرمخانه حمام می‌رسید که محل شست‌وشوی تن و استحمام بدن است. فضای گرمخانه حمام به شکل مربعی است که به وسیله چهار ستون در وسط حمام قرار دارد. سقف گرمخانه گنبدی‌شکل است و نور این بخش از چندین گلجام تامین می‌شود. در اطراف گرمخانه 3 غرفه قرار دارد که این غرفه‌ها برای نشستن در نظر گرفته شده است.
در گرمخانه اتاق دیگری وجود دارد که مخصوص معلولین یا افراد مبتلا به بیماری‌های مسری بوده که آن را «خلوت یا خلوت‌گاه» می‌نامیدند. کف گرمخانه با سنگ‌های بسیار سختی ساخت شده است که این سنگ‌ها را از معادن اطراف مشهد تامین کرده‌اند. این سنگ‌های سخت به این دلیل استفاده شده که آب در آن‌ها نفوذ نکند و از انتقال عفونت جلوگیری شود. در بخش شمالی گرمخانه «نظافت‌خانه» قرار دارد.
خزینه
یکی دیگر از بخش‌های حمام مهدی قلی بیک خزینه نام دارد که در بخش غربی آن واقع شده است. خزینه از سطح کف گرمخانه کمی بالاتر است. افراد پس از شست‌وشوی بدن خود در گرمخانه، وارد خزینه می‌شدند تا خود را با آب گرم آب بکشند. اوایل آب این حمام از طریق قنات و بعد از چاه‌های موجود در سربینه تامین می‌شده است. این آب از طریق شبکه آب‌رسانی حمام که مجموعه‌ای از تنبوشه‌ها (لولههای سفالین) و حوضچه‌های تصفیه بوده به آب گرم و تصفیه شده تبدیل می‌شده و سپس به بخش‌های مختلف حمام هدایت می‌شده است.
تون (گلخن یا آتش‌خانه)
پشت خزینه فضای تون (گلخن یا آتش‌خانه) قرار دارد که این فضا به ایجاد آتش و تامین حرارت و انرژی گرمایی حمام اختصاص داشته است و شخصی که مسئولیت این قسمت حمام را برعهده داشته، را «تون تاب» می‌نامیدند. تون تاب وظیفه داشت تا هیزم، خار، خاشاک، فضولات حیوانی و ... را جمع‌آوری کند و سپس آن‌ها را درون کوره تون قرار بدهد و آتش را روشن کند.
جالب است بدانید گرما و دود حاصل از سوختن هیزم به وسیله انشعاباتی که «گربه‌رو» نام داشت به فضای بیرون حمام هدایت می‌شد. گربه‌رو علاوه‌بر این‌که دودها را از فضای حمام خارج می‌کرد باعث گرم شدن کف و دیوارهای حمام هم می‌شد. این گربه‌رو در واقع کانال‌های باریکی بود که در کف گرمخانه به صورت مارپیچ قرار داشت و به تعدادی دودکش در دیوارهای سربینه حمام می‌رسید.
چاله حوض
بخش دیگری از حمام مهدی قلی بیک به آب‌تنی اختصاص داشت؛ افراد پس از حمام کردن به چاله حوض می‌رفتند تا آب‌تنی کنند. در میان چاله حوض استخر آب بزرگی قرار داشت که مخصوص آب‌تنی بود. جالب است بدانید چاله حوض مهدی قلی بیک ابعاد بزرگ‌تری در مقایسه با سایر حمام‌های دوره صوفیه داشت. شکل این چاله حوض با این که ساده است اما جلوه زیبایی از معماری ایرانی و اسلامی را نشان می‌دهد.
تغییر کاربری حمام به موزه مردم شناسی مشهد
همانطور که در ابتدای مطلب گفتیم این حمام قدیمی اکنون به عنوان موزه مردم شناسی مشهد تغییر کاربری داده است. به همین علت از فضاهای مختلف موجود در حمام برای نمایش اشیاء استفاده کرده‌اند. در ادامه یومگ به معرفی لوازم و اشیای موجود در غرفه‌های این حمام می‌پردازد.
متعلقات حمام
هنگامی‌که بازسازی حمام مهدی قلی بیک را آغاز کردند بخش‌هایی از حمام را که ناکارآمد بودند جدا کردند و اکنون آن بخش‌ها را در معرض دید قرار داده‌اند. می‌توان به کاشی‌های قدیمی ازاره‌ای، تنبوشه‌های سفالی، گلجام، ظروف سنگی و ... اشاره کرد. بازدید از موزه مردم شناسی بهترین فرصت است که با فرهنگ بومی مشهد بیشتر آشنا شوید.
وسایل استحمام
بخشی از غرفه‌های مخصوص نمایش وسایل استحمام حمام است. از این مجموعه می‌توان به لیف، صابون، سنگ پا، کیسه، مجمعه، پارچ، آفتابه، بادکش حجامت و غیره اشاره کرد.
وسایل آرایش
وسایل آرایش حمام شامل آینه، جعبه منبت، شانه چوبی، انبر مخصوص مجعد کردن مو و غیره است.
وسایل روشنایی
وسایل روشنایی موجود در غرفه‌ها شامل شمعدانی، قندیل، فانوس، چراغ‌های توری و غیره است.
سماورهای و قهوه‌جوش‌ها
در غرفه‌ها تعدادی سماور و قهوه‌جوش و تعدادی قوری از دوره صفویه و قاجار به نمایش گذاشته شده است.
پوشاک محلی خراسان
بخش جذاب و رنگارنگ این غرفه‌ها به نمایش پوشاک سنتی خراسان اختصاص دارد که می‌توان به انواع پاپوش، گیوه، چارق، صندل، انواع تن پوش زنانه و مردانه، انواع سرپوش‌های سنتی مانند سربند، پیشانی بند و غیره اشاره کرد.
از دیگر اشیائی که می‌توانید در این حمام بزرگ قدیمی تماشا کنید می‌توان به منسوجات از جمله پارچه‌های ترم دوزی، یراق دوزی، ماهوت، لنگ‌ها و غیره اشاره کرد. بخش دیگر این موزه به نمایش انواع وسایل ارتباطی مانند تلفن و تلگراف اختصاص یافته است.
اطلاعات بازدید از موزه مردم شناسی مشهد
- آدرس: استان خراسان رضوی، مشهد، خروجی ضلع غربی صحن جامع رضوی یا خیابان اندرزگو (خسروی نو)، اندرزگوی 13، انتهای بازار بزرگ (بازار فرش فروشان)
- مسیر دسترسی: برای رفتن به حمام مهدی قلی بیک می‌توانید از اتوبوس، مترو و تاکسی استفاده کنید. باید توجه کنید که از چه خیابانی به حرم رسیده‌اید چون دسترسی به موزه متفاوت می‌شود. اگر قصد دارید بعد از زیارت حرم مطهر به موزه مردم شناسی بروید می‌توانید از خادمین کمک بخواهید. اما اگر می‌خواهید قبل از زیارت حرم به موزه بروید باید از طریق خیابان سیزدهم اندرزگو و انتهای بازار بزرگ فرش فروشان خود را به موزه برسانید.
- برای کسب اطلاعات بیشتر در خصوص ساعات بازدید و هزینه بلیط ورودی موزه می‌توانید با شماره 05132241013 تماس بگیرید. توجه کنید که ساعات فعالیت موزه در ایام تعطیل متفاوت است.
جاذبه‌های اطراف موزه مردم شناسی مشهد
موزه مردم شناسی از مکان‌های دیدنی مشهد نزدیک به حرم امام رضا (ع) است، از جاذبه‌های اطراف موزه مردم شناسی مشهد که می‌توانید از آن‌ها هم بازدید کنید می‌توان به مجموعه موزه‌های آستان قدس، بازار رضا، آرامگاه پیر پالان‌دوز و خانه تاریخی توکلی اشاره کرد.
اگر تجربه بازدید از موزه مردم شناسی مشهد یا همان حمام مهدی قلی بیک را دارید آن‌را با یومگ به اشتراک بگذارید. به نظر شما حمام مهدی قلی بیک چگونه بود؟ به نظر شما از این جاذبه تاریخی به درستی نگهداری شده است؟ منتظر نظرات خواندنی شما هستیم.
